ประมวลทฤษฎีการเรียนรู้ที่เป็นสากลและการประยุกต์สู่การสอน

บทที่ 4

ประมวลทฤษฎีการเรียนรู้ที่เป็นสากลและการประยุกต์สู่การสอน
ทิศนา แขมมณี. (2554:หน้า39-76) 

ทฤษฎีคืออะไร

                ทฤษฎีเกิดขึ้นได้เพราะคนเรามีความสนใจในปรากฎการณ์ต่างๆรอบตัว และขณะที่สังเกตปรากฏการณ์ต่างๆเหล่านั้นก็เกิดความคิดเบื้องต้น เกี่ยวกับปรากฏการณ์นั้นขึ้น ความคิดเบื้องต้นนี้เกิดขึ้นจากการใช้ความคิดสร้างสรรค์ ประกอบกับความคิดอุปนัยและความคิดนิรนัย

                อย่างไรก็ตาม เมื่อคนเกิดความคิดเบื้องต้นขึ้นมาแล้วความคิดนั้นอาจจะได้รับการยอมรับหรือไม่ได้รับการยอมรับก็ได้

                ทฤษฎีที่เกิดขึ้นจะถือว่าเป็นทฤษฎีได้จะต้องมีคุณสมบัติอย่างน้อย 3 ประการ คือ

1.             จะต้องสามารถอธิบายความจริงหลักของปรากฎการณ์ที่เกิดขึ้นได้

2.             จะต้องสามารถนิรนัยความจริงหลักนั้นออกมาเป็นความจริงอื่นๆได้

3.             จะต้องสามารถทำนายปรากฎการณ์นั้นได้

อย่างไรก็ตามแม้จะมีผู้ที่มีความเห็นตรงกันเป็นจำนวนมากกว่าทฤษฎีการศึกษาแท้จริงก็คืออีกรูปแบบหนึ่งของปรัชญาทางการศึกษา แต่ก็มีบุคคลอีกกลุ่มหนึ่งที่เห็นว่าปรัชญาการศึกษาและทฤษฎีการศึกษามีความแตกต่างหรือมีส้นแบ่งเขตที่ชัดเจนดังได้กล่าวไว้ในบทที่ 3 กล่าวคือ “ปรัชญาการศึกษาจะต้องตั้งอยู่บนรากฐานของปรัชญาแม่บทอันใดอันหนึ่งถ้าไม่ได้แตกหน่อออกจากปรัชญาแม่บทใดๆ และวจะเป็นเพียงหลักการหรือทฤษฎีการศึกษา”

เพื่อให้ผู้ที่สนใจและผู้ที่เกี่ยวข้องในเรื่องการจัดการศึกษาสามารถศึกษาหลักการเรียนรู้และการสอนในอดีตมาจนถึงปัจจุบันได้โดยสะดวก จึงควรผ่านกระบวนการต่างๆที่สำคัญมี 6 ขั้นตอนดังนี้

1.  การศึกษาค้นคว้าในรายละเอียด

2.  การวิเคราะห์เพื่อแยกแยะประเด็นและสาระเพื่อให้เกิดความเข้าใจในแต่ละเรื่อง

3.  การกลั่นกรองเพื่อให้ได้แก่นหรือสาระสำคัญของเรื่อง

4.   การอภิปรายเพื่อประยุกต์หลักทฤษฎีการเรียนรู้สู่หลักการสอน

5.   การปรับและเพิ่มเติมความเหมาะสม

6.    การเรียบเรียงให้ง่ายต่อการอ่านและเข้าใจ

แนวคิดเกี่ยวกับธรรมชาติและพฤติกรรมของมนุษย์

ทฤษฎีการเรียนรู้ เริ่มต้นจากแนวคิดของการมองธรรมชาติของมนุษย์ใน 2 ลักษณะคือ ด้านจริยธรรม และด้านพฤติกรรมหรือการกระทำของมนุษย์

แนวที่ 1 เชื่อว่าพฤติกรรมหรือการกระทำของมนุษย์เกิดจากแรงกระตุ้นภายในตัวเอง

แนวที่ 2 เชื่อว่าพฤติกรรมหรือการกระทำของมนุษย์เกิดจากอิทธิพลของสิ่งแวดล้อมมิใช่มาจากแรงกระตุ้นภายใน

แนวที่ 3 เชื่อว่าพฤติกรรมหรือการกระทำของมนุษย์เกิดขึ้นทั้งจากสิ่งแวดล้อมและแรงกระตุ้นภายในตัวบุคคล

1.  ทฤษฎีเกี่ยวกับการเรียนรู้ในช่วงก่อนครสต์ศตวรรษที่ 20 และการประยุกต์สู่การสอน

1.1 ทฤษฎีของกลุ่มที่เน้นการฝึกจิตหรือสมอง

นักคิดกลุ่มนี้มีความเชื่อว่าจิตหรือสมองหรือสติปัญญาสามารถพัฒนาให้ปราดเปรื่องได้โดยการฝึก นักคิดกลุ่มนี้มีแนวคิดแยกออกเป็น 2 กลุ่มย่อย คือ

1.1.1 กลุ่มที่เชื่อในพระเจ้า นักคิดกลุ่มนี้มีความเชื่อดังนี้

ก. ความเชื่อเกี่ยวกับการเรียนรู้ มนุษย์เกิดมาพร้อมกับความชั่ว

ข.หลักการจัดการศึกษา/การสอน  การฝึกสมองให้เป็นระเบียบ

1.1.2 ทฤษฎีของกลุ่มที่เชื่อในความมีเหตุผลของมนุษย์มีความเชื่อดังนี้

ก. ความเชื่อเกี่ยวกับการเรียนรู้ เกิดจากความสามารถ

ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน  การพัฒนาผู้เรียนโดยการกระตุ้น

1.2 ทฤษฎีของกลุ่มที่เน้นการพัฒนาไปตามธรรมชาติ

        ก. ความเชื่อเกี่ยวกับการเรียนรู้ มนุษย์เกิดมาพร้อมกับความดีงาม มีความกระตือรือร้น

        ข. หลักการจัดการศึกา/การสอน การจัดประสบการณ์เรียนรู้ให้ก่เด็กจะต้องมีความแตกต่างไปจากการจัดให้ผู้ใหญ่

1.3 ทฤษฎีของกลุ่มที่เน้นการรับรู้และการเชื่อมโยงความคิด

         ก. ความเชื่อเกี่ยวกับการเรียนรู้ การเรียนรู้เกิดได้จากแรงกระตุ้นภายนอกหรือสิ่งแวดล้อม

         ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน ช่วยให้ผูเรียนสร้างความสัมพันธ์ระหว่างความรู้เดิมกับความรู้ใหม่

2. ทฤษฎีเกี่ยวกับการเรียนรู้ในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 20 และการประยุกต์สู่การสอน ทอลองตามกระบวนการทางวิทยาศาสตร์มากขึ้นเป็นลำดับดังนี้

2.1 ทฤษฎีการเรียนรู้กลุ่มพฤติกรรมนิยม

                นักคิดกลุ่มนี้มองธรรมชาติของมนุษย์ในลักษณะที่เป็นกลางคือไม่ดีไม่เลว การกระทำต่างของมนุษย์เกิดจากอิทธิพลของสิ่งแวดล้อมภายนอก พฤติกรรมของมนุษย์เกิดจากการตอบสนองต่อสิ่งเร้า การเรียนรู้เกิดจากการเชื่อมโยงระหว่างสิ่งเร้า และการตอบสนองสิ่งเร้าและการตอบสนองกลุ่มพฤติกรรมนิยมให้ความสนใจกับพฤติกรรมมากเพราะพฤติกรรมเป็นสิ่งที่เห็นได้ชัดสามารถวัดได้และทดสอบได้

                2.1.1 ทฤษฎีการเชื่อมโยงของธอร์นไดค์

                ก. ทฤษฎีการเรียนรู้ของธอร์นไดค์ สรุปได้ดังนี้

                                1. กฎแห่งความพร้อม

                                2. กฎแห่งการฝึกหัด

                                3. กฎแห่งการใช้

                ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

                                เปิดโอกาสให้ผูเรียนได้เรียนแบบลองผิดลองถุกบ้าง จะช่วยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้ในวิธีการแก้ปัญหา

                2.1.2 ทฤษฎีการวางเงื่อนไข

                ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

                                พฤติกรรมของมนุษย์เกิดจากการวางเงื่อนไขมีแนวโน้มที่จะรับรู้สิ่งเร้าที่มีลักษณะคล้ายๆกันและจะตอบสนองเหมือนๆกัน

ข.หลักการจัดการศึกษา/การสอน

                นำความต้องการทางธรรมชาติของผู้เรียนมาใช้เป็นสิ่งเร้าสามารถช่วยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้ได้ดี นำเรื่องที่เคยสอนแล้วมาสอนใหม่ มีการจัดกิจกรรมการเรียนให้ต่อเนื่องและใช้สิ่งเร้าหลายแบบในการส่งเสริมพฤติกรรมของผู้เรียน

ทฤษฎีการวางเงื่อนไขของวัตสัน

ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

1.พฤติกรรมเป็นสิ่งที่สามารถควบคุมให้เกิดขึ้นได้

2.เมื่อสามารถทำให้เกิดพฤติกรรมใดๆได้ก็สามารถลดพฤติกรรมนั้นให้หายไปได้

ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1. ในการสร้างพฤติกรรมอย่างใดอย่างหนึ่งให้เกิดขึ้นในผู้เรียนควรพิจารณาสิ่งจูงใจหรือสิ่งเร้าที่เหมาะสม

2.  การลบพฤติกรรมที่ไม่พึงปรารถนาทำได้โดยหาสิ่งเร้าตามธรรมชาติที่ไม่ได้วางเงื่องไขมาช่วย

ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบต่อเนื่อง

ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

1. กฎแห่งความต่อเนื่อง

2. การเรียนรู้เกิดขึ้นได้แม้เพียงครั้งเดียว

3. กฎของการกระทำครั้งสุดท้าย

4. หลักการจูงใจ

ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1.ขณะสอนครูควรทำการสังเกตการณ์กระทำของนักเรียน

2.ในขณะสอนควรวิเคราะห์งานออกเป็นส่วนย่อยๆ

3.ในการจบบทเรียนไม่ควรปล่อยให้นักเรียนจบการเรียนโดยได้รับคำตอบผิดๆ

4.การสร้างแรงจูงใจให้เกิดกับนักเรียนเป็นสิ่งสำคัญ
ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบโอเปอร์แรนต์

       ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

1.การกระทำใดๆถ้าได้รับการเสริมแรงมีแนวโน้มที่จะเกิดขึ้นอีก

2 การเสริมแรงที่แปรเปลี่ยนทำให้การตอบสนองคงทนกว่าการเสริมแรงที่ตายตัว

3.การลงโทษทำให้เรียนรู้ได้เร็วและลืมเร็ว

4.การเสริมแรงช่วยปรับหรือปลูกฝังนิสัยที่ต้องการ

      ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1.ในการสอนควรให้การเสริมแรงหลังการกระทำพฤติกรรม

2.การเว้นระยะการเสริมแรงอย่างไม่เป็นระบบ

3.การลงโทษที่รุนแรงเกินไปมีผลเสียมาก

4.การปรับเปลี่ยพฤตกรรมควรมีการแยกแยะขั้นตอน

2.1.3  ทฤษฎีการเรียนรู้ของฮัลล์

ก.ทฤษฎีการเรียนรู้

1.กฎแห่งสมรรถภาพในการตอบสนอง

2.กฎแห่งลำดับกลุ่มนิสัย

3.กฎแห่งการให้จะบรรลุเป้าหมาย

 ข.หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1.การจัดการสอนควรคำนึงถึงความพร้อมของผู้เรียน

2.ผู้เรียนมีระดับการแสดงออกไม่เท่ากัน

3.การให้การเสริมแรงในช่วงที่ใกล้เคียงกับเป้าหมายมากที่สุด

2.2  ทฤษฎีการเรียนรู้ของกลุ่มพุทธินิยม

กลุ่มพุทธินิยมหรือกลุ่มความรู้ความเข้าใจ หรือกลุ่มที่เน้นกระบวนการทางปัญญาหรือความคิด

                                2.2.1 ทฤษฎีของเกสตัลท์

                                               ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

                                                1. การเรียนรู้เป็นกระบวนการทางความคิด

                                                2. บุคลจะเรียนรู้จากสิ่งที่เป็นสิ่งเร้าที่เป็นส่วนรวมได้ดีกว่าส่วนย่อย

                                                3. การเรียนรู้เกิดขึ้นได้ 2 ลักษณะ

                                                                3.1 การรับรู้

                                                                3.2 การหยั่งเห็น

                                                4. กฎการจัดระเบียบการรับรู้

                                                5. การรับรู้แบบการหยั่งเห็น

                                                ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

                                                1. กระบวนการคิดเป็นกระบวนการสำคัญในการเรียนรู้

                                                2. การเสนอส่วนย่อยจะช่วยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้ได้ดี

                                                3. ประสบการณืจะช่วยให้ผู้เรียนแก้ไขปัญหาได้ดี

                                                4. การจัดประสบการณ์ใหม่ควรให้มีความสัมพันธ์กับประสบการณ์เดิม

                                                5. การจัดรัเบียบสิ่งเร้า

                                                6. การสอนอาจใช้ประสบการณ์ที่หลากหลายมาสอน

                                                7.  เนื้อหาในบทเรียนควรมีความต่อเนื่องกัน

                                                8. ส่งเสริมให้ผู้เรียนมีประสบการณ์ที่หลากหลาย

2.2.2 ทฤษฎีสนาม

ก. ทฤษฎีการเรียนรู้

1. พฤติกรรมของคนมีพลังงานและทิศทาง

2. การเรียนรู้เกิดขึ้นเมื่อบุคคลมีแรงจูงใจ

ข. หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1. การช่วยให้ผูเรียนเกิดการเรียนรู้จำเป็นต้องอาศัยการทำความเข้าใจ

2. การจัดสิ่งแวดล้อมให้ผู้เรียนควรจัดทั้งกายถาพและจิตวิทยา

3. การสร้างแรงจูงใจ

2.2.3 ทฤษฎีเครื่องหมาย

ทอลแมน กล่าวว่า การเรียนรู้เกิดจากการใช้เครื่องหมายเป็นตัวชี้ทางให้แสดงพฤติกรรมไปสู่จุดหมายปลายทาง

ก.ทฤษฎีการเรียนรู้

1.ในการเรียนรู้ต่างๆผู้เรียนมีความคาดหมายรางวัล

2.ขณะที่ผู้เรียนพยายามไปให้ถึงจุดหมายจะมีการเรียนรู้เครื่องหมายตามไปด้วย

3.การเรียนรู้ในตัวบุคลจะไม่แสดงออกทันที

4.ผู้เรียนมีความสามารถที่จะปรับการเรียนรู้ไปตามสถานะที่เปลี่ยนไป

ข.หลักการจัดการศึกษา/การสอน

1.การสร้างแรงขับ

2.ครูควรให้เครื่องหมายสัญลักษณ์ในการบรรลุเป้าหมาย

3.การเรียนรู้บางอย่างอาจไม่แสดงออกในทันที

2.2.4 ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปัญญา

ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปัญญาของเพียเจต์

ก.ทฤษฎีการเรียนรู้

1.พัฒนาการทางสติปัญญาของบุคคลเป็นไปตามวัยต่างๆดังลำดับขั้น

1.1 ขั้นรับรู้ประสาทสัมผัส

1.2 ขั้นก่อนปฏิบัติการคิด

1.3 ขั้นการคิดแบบรูปธรรม

1.4 ขั้นการคิดแบบนามธรรม

2. ภาษและกระบวนการคิดของเด็กแตกต่างจากผู้ใหญ่

3. กระบวนการทางสติปัญญามีลักษณะดังนี้

                                                3.1 การซึมซับหรือการดูดซึม

                                                3.2 การปรับและการจัดระบบ

                                                3.3 การเกิดความสมดุล

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

1. การพัฒนาเด็กควรคำนึงถึงพัฒนาการทางสติปํญญาของเด็ก

1.1 การจัดสภาพแวดล้อมให้เอื้อต่อเด็ก

1.2 เด็กแต่ละคนมีพัฒนาการแตกต่างกัน

1.3 ในการสอนควรใช้สิ่งที่เป็นรูปธรรม

                2.สนใจดูแลเด็กอย่างใกล้ชิด

                3. เด็กจะรับรู้ส่วนรวมได้ดีกว่าส่วนย่อย

                4. การสอนเด็กควรเริ่มจากสิ่งที่เด็กคุ้นเคย

                5. เปิดโอกาสให้เด็กมีประสบการณ์

ทฤษฏีพัฒนาการทางสติปัญญาของบรูเนอร์

                ทฤษฏีการเรียนรู้

1.จัดโครงสร้างของความรู้ให้มีความสัมพันธ์และสอดคล้องกับพัฒนาการเด็ก

2.การจัดหลักสูตรและการจัดการเรียนการสอนให้เหมาะสมกับความพร้อมของผู้เรียน

3.การคิดแบบหยั่งรู้

4.แรงจูงใจภายในเป็นปัจจัยที่สำคัญ

5.ทฤษฏีพัฒนาการทางสติปัญญาของมนุษย์แบ่งออกได้เป็น 3 ขั้นใหญ่ๆคือ

                                5.1ขั้นการเรียนรู้จากการกระทำ

                                5.2ขั้นการเรียนรู้จากความคิด

                                5.3ขั้นการเรียนรู้สัญลักษณ์และนามธรรม

6.การเรียนรู้เกิดจากการแยกแยะประเภทสิ่งของต่างๆ

7.การเรียนรู้ที่ได้ผลดีที่สุดคือการให้ผู้เรียนค้นพบการเรียนรู้ด้วยตนเอง

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                1.กระบวนการค้นพบการเรียนรู้ด้วยตนเอง เป็นกระบวนการที่มีความหมายต่อผู้เรียน

                2.การสอนควรมีการวิเคราะห์และจัดโครงสร้างเนื้อหาสาระก่อน

                3.การจัดหลักสูตรแบบเกลียว

                4.การสอนความคิดรวบยอดมีความจำเป็นต่อผู้เรียน

ทฤษฏีการเรียนรู้อย่างมีความหมาย

                ออซูเบล เชื่อว่าการเรียนรู้มีความหมายแก่ผู้เรียน หากผู้เรียนนั้นสามารถเชื่อมโยงกับสิ่งหนึ่งที่รู้มาก่อน

                2.3ทฤษฏีการเรียนรู้กลุ่มมนุษย์นิยม (Humanism) และหลักการศึกษา / การสอน

                นักคิดกลุ่มมนุษย์นิยมให้ความสำคัญของความเป็นมนุษย์ว่ามีคุณค่า มีความดีงาม มีความสามารถ มีความต้องการ และแรงจูงภายในที่จะพัฒนาศักยภาพของตน

                                2.3.1 ทฤษฏีการเรียนรู้ของมาสโลว์ (Maslow , 1962)

                ทฤษฏีการเรียนรู้

                1.มนุษย์ทุกคนมีความต้องการพื้นฐานตามธรรมชาติเป็นลำดับขั้น

                2.มนุษย์ทุกคนมีความต้องการที่จะรู้จักตนเองและพัฒนาตนเอง

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                1.การเข้าใจถึงความต้องการพื้นฐานของมนุษย์

                2.การเรียนรู้ได้ดีจำเป็นต้องตอบสนองความต้องการพื้นฐานเสียก่อน

                3.ครูควรรู้ว่าผู้เรียนแต่ละคนมีความต้องการพื้นฐานระดับใด

                4.การให้อิสรภาพแก่ผู้เรียน

                                2.3.2 ทฤษฏีการเรียนรู้ของรอเจอร์ส (Rogers , 1969)

                ทฤษฏีการเรียนรู้มนุษย์จะสามารถพัฒนาตนเองได้ดี หากอยู่ในสภาพการณ์ที่ผ่อนคลายและอิสระ

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                1.การจัดสภาพแวดล้มทางการเรียนให้อบอุ่น ปลอดภัย

                2.ครูควรมีการสอนแบบชี้แนะ

                3.ในการจัดการสอนควรเน้นการเรียนรู้กระบวนการ

                                2.3.3 แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้ของโคมส์(Combs)

                แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้

                                ความรู้สึกของผู้เรียนมีความสำคัญต่อการเรียนรู้มาก เพราะความรู้สึกและเจตคติของผู้เรียนมีอิทธิพลต่อกระบวนการเรียนรู้ของผู้เรียน

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

การคำนึงถึงความรู้สึกของผู้เรียน การสสร้างเจตคติที่ดีต่อการเรียนรู้

                2.3.4 แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้ของโนลส์(Knowles)

แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้

                1.ผู้เรียนจะเรียนรู้ได้มากหากมีส่วนร่วมในการเรียนรู้ด้วยตนเอง

                2.การเรียนรู้ของมนุษย์เป็นกระบวนการภายใน

3.มนุษย์จะเรียนรู้ได้ดีมากหากมีอิสระ

4.มนุษย์ทุกคนมีลักษณะเฉพาะตน

5.มนุษย์เป็นผู้มีความสามารถและเสรีภาพในการตัดสินใจ

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                1.การให้ผู้เรียนมีส่วนร่วมในการเรียน

                2.ส่งเสริมให้ผู้เรียนนำประสบการณ์เดิมมาทำความเข้าใจกับประสบการณ์ใหม่

3.ให้อิสระกับผู้เรียน

4.เข้าใจและส่งเสริมความแตกต่างระหว่างบุคคล

5.ส่งเสริมให้ผู้เรียนตัดสินใจด้วยตนเอง

               

                2.3.5 แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้ของแฟร์(Faire)

แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้

ผู้เรียนต้องรู้สึกปลดปล่อยจากการกดขี่ของครูผู้สอนแบบเก่า

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                                ระบบการจัดศึกษาควรเป็นระบบที่ให้อิสรภาพและเสรีภาพในการเรียนรู้ให้แก่ผู้เรียน

                                2.3.6 แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้ของอิลลิช(Illich)

                แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้

                                สังคมแห่งการเรียนรู้เป็นสังคมที่ต้องล้มเลิกระบบโรงเรียนการศึกษาควรเป็นแบบการศึกษาตลอดชีวิต

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                ไม่จำเป็นต้องทำในระบบโรงเรียนควรจัดในลักษณะต่อเนื่องไปตลอดชีวิต

               

                                2.3.7 แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้ของนีล(Neil)

                แนวคิดเกี่ยวกับการเรียนรู้

                                นีล (Neil) กล่าวว่า มนุษย์เป็นผู้ที่มีศักดิ์ศรี มีความดีโดยธรรมชาติหากมนุษย์อยู่ในสภาพแวดล้มที่อบอุ่นบูรณ์ไปด้วยความรัก มีอิสระภาพและเสรีภาพมนุษย์จะพัฒนาไปในทางที่ดีทั้งต่อตนเองและสังคม

หลักการจัดการศึกษา / การสอน

                การให้เสรีภาพอย่างสมบูรณ์แก่ผู้เรียนในการเรียนเมื่อพร้อมที่จะเรียนจะช่วยให้ผู้เรียนพัฒนาไปตามธรรมชาติ

               

 เอกสารอ้างอิง 
              ทิศนา แขมมณี. 2554. ศาสตร์การสอนองค์ความรู้เพื่อการจัดกระบวนการเรียนรู้ที่มีประสิทธิภาพ. กรุงเทพมหานคร : จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. หน้า39-76